This chapter appears in English in the forthcoming book “Brave Women: Fighting for Justice in the 21st Century” (Palgrave). As part of the writing process, Doña Inés and I agreed that the chapter would be translated into her native tongue, Me’phaa, to increase accessibility for Indigenous women in her community.
INES FERNANDEZ Y LAS EMBAJADORAS ME’PHAA EN GUERRERO, MEXICO
Translated by Noemi Prisciliano Fernandez
Mamba eni nùdxawi xo righa nangua ewuan y semakhun o mà ndà numù, nune xabo nbo wuada nbukha o nbo nañajun gamiu político. Xo ni’gon Davids nini`gàmio Goliants. Xuguin rigui nùdxawuin xo nàrigha ndi mangha mà xthada shiakhe. Xo khani naguinu Inés Fernández, mba agù khubà me’phaa khayo Guerrero, nathañajun mixi. thuya makhui xabo ñajun xabi Estado, Inés nikha mbrikha guwa ñajun khayo xo niguino siguina ikhi ningo, xo ningo na friguo ndiya xo manbanu ansdo nanungo na xuajiun suwuin ; nà nindo nithi xkhani xtha gàma siguina ndi niguinu Xo mbo guada akhun munimbani xkhundu xo niguinu mbo xabu ñajun América Latina. mba aguù dxambai , sethe mba’a gueñu , ines guido siakhe ma xtango y xo para ewuin gu’juun khùba mbo khu’wa siguina nà xuajen mixi.
Nà nuniì Ines gami angui na khi sigo 2022, khudo mba proyecto naraxe xkhani khuñuin gu’jun mbo masakhin khuwà ndi nà America Latina. Xo nàfriguo nà raxe mbo nambañun ewuin nando mikro’o xkhani nguada siakhe mañajun gamiu xuajiun, y na frigun nduyan ansdo nathayan ma ndayo para mangui. nithamina gamu mba gu’wa ñajun na xthabañun xabo na nuni Inés, nindo m`bayo mero ikhaà.
Xo capitulo regui matha ndrigo Inés guamin angui. nixtha mba semana na xuajiun. Nine guma na madiu, mba wuakhi nikha nà plaza, tunba xuakha nikho gamu pozoli, ikhun nàraxu xkhani ñajun eni, mbo mbi’ì nikha gamu ines gamín equipo ndrigo mbà xuajen inu khuba, ndiyo xkhani ethi mu’uu guanii xo righuima makuwa siguina naà`auu gu’wun, na gua’san. ndiyo manga xkhani xumamina gu’ju agraxi , mientra seya ambiun. Nuyaxin aguù mba Inés naxnun siakhe xuguen ndi ningo nimbanu xkhundu xo siguina ndi niguinu na sudu numba rigui.
Ines nangua sinigu mathi xtilo, naxnu ma gagui akhiun ndi nathe ango me’phaa. Ni dxawun ngo nithawuin guaxio - iye rigue niganu anga mepha nithawuin guaxio-, Inés nathi me’pha ikhun natha xtilo. Nanongo ma mbayu naxnu akhiunxo nuthimina xugui xo riga, nikho ines narkhu nathi xtilo, ndo ndawua guaxio mathawuin. nithamina gamu muni iyin rigui xuguin xo niguinu, xo mithawuin xtilo gama me’pha . xuguen xo nani iyen rigue nañajun gamu guaxio na guwui mepha , ndo gamba xuguen rigue maga khayo mbayo Inés xo kriga xambumu nimba xo xuguin ndi ningo nini ikhan mbuyan ewuin gu’ju na xuajiun mikru’un nga ndi ma ikhin.
Xo capitulo rigue nathi xkhani nixtha Ines agù`xtiama ndiya mbuya makhuin xtango ndrigo naà nda numa`ma xabo khuba nindxa. Naguido nathi xkhani nàfrigo ndiya manbanu xtango ndi guido mbayu sigo nonguo gùwà siguo. xuguen mikro xo nixnu siakhe Inés nagruigo maxthanbayi , xuguin xo naxtikhu para ewuin guani na xuajen khuba . xo capitulo nambrigo xkhani enii xugue ndi maxthikhun mariga mbriguan xthango nà mixi.
Mba krigua xkhani rakhi nini xabuñajun estatales
Xuajen guerrero nathañajun mixi guido mba xo narigua siguina, xkhani naguinu Ines xo nine mbo guacho, xabuñajun na gruigon xuguen khuban nuguidun gamiun xabo mbo rakhi eni. Nakhi na guido xkundo ndi siguo 1960 y 1970 asndo ma ndi gùwà sigu nuni gamuin xabo mbo seman eni embrigo asndo 2000, xuguen na thañajun Guerro na gruigun guacho. Ndo nafrigo Inés ndiya maxthanbayi, “xuguen xabun ñajun nimbaximina xo mbo nathañajun xuajiun gamín guacho mangui xabo mbo guadi go’o mbuninbu xo naxiajun guacho “, nuthe ndi rakha nigunu siguina nikhin nindu sinu ikha mbra’a manga. (Hernández Castillo, 2019,640).
Xo kriga rigue xaboñajun guacho “nà xuajin kriga xo xuñun gu’ju nanda gamakhu nàguma guini y naxpri’in naà gu’wa ñajun” (Hernández Castillo 2019, 636). Xo SEGATO xuñuun gu’ju no rathuwuin mamiun nuni xkundu nariga naguindu (SEGATO, 2013). Xo ndi namiu gu’ju nuni comoxo mbuya namina kriga mbayu na nutañajun khin, guacho nuniguina masanathi ma ndi mba agù nathi xo riga. Xo nathe Hernández Castillo “mbo gu’ju nafruigu nduya xkhani mubayimina, xo naghuinu siguina, nakhanu mba semà maxuni xo nathañajun xtango ndi kriga nakui wa’yu. (ibid.636). Nine mba iye manga mbu gu’ju ndi nandu maxtikhui xthango ndrigun naà`gumaà`guinii. (Zulver, 2022).
Ansdo ma riga xkhundu Gama ndi xabu nà gambaxumina mbo rakhi eni, xaboñajun nunì ma guini gu’ju; xo riga mba maguiñu (8) municipio nathe “arlerta de violencia de género” nàkixno gueñu gu’ju na xuajen nathiñajun Guerrero (Centro de derecho humanos de la montaña “montaña”, 2019). Organización derechos humanos Tlachinollan, Xo nathe rakhà mbo ndi nakhixnu gu’ju tsi mangà, nùni sudin ijin mudiminà makhin gueñù, nàthiguin xabu, mba natsun nàruguin nunì màsakhuin gu’ju, - nda gàmakhun khuñu y nuthi gueñu gu’ju, nda maxtha mbayun ma ndiñajun gathaguini, mà xo agu khuba. Manga krigaà ndi nakhañu gueñu gu’ju bo xbendin, ansdo sidan xo kriga xuguen mixi.
Ikha numu naginu Ines xo siguina, naguidù nangruigo manbanu xkhundu ndi guidò gun Marzo de 2002 xta na mba sigui go’wo nà xuajion Pasendii, khuba ndrigo Guerrero. xabo nikhi mbo xta gama nikha gañawun xukhui , ines kriga na go’wo nanimiñun makhuisu, gami ijin, xta nanimijiun iyaà taun , xo ninaguanu xabo ñajun guachu atsin natu’un ahun gu’wa nangua nithan , naguidu naraxi, naguimà ajuàn ( sedxun ndi ethì nangua ekro’o xthilo) khumu ikha mandi xuwui ninikuwa ambio kumu, nangua mà nàriñun , ndo ndiya ndi nangua nàriña nàguidin mà narugua nini ndi sèma, mbo atmiì nduya xkani rugua , inùn guaxio noemi ndiyoo xkhani xtugua, ndawan nikha gamín guathin na go’wo xiñun.
Inés ndawua nà khumu xkhani gani ndayo ndi xuya gamakhui xabo xuajion ma ndi nathi xo naginu, thaya mà gumu ndi ikhan nà ramì xabo ñajun guthan , nidxawua mina weñu nithun ambio ndo nikhanu nithimina xkhane guni.
Ines nithun ndi namiñu como khuya ajuaàn tsi xnamejun ma ndi gaguwan garugua xò. Ines y Fortunato nithimina ndi gima maxuiriga nà gu`wa ñajun, nanguan nàdriguin nagu’wa ñajun, ndiyan mba mbo xtha nañajun organización OPIM munbayin.
Nikhatà mbo nathiñajun nà OPIM, ines y Fortunato naguathaà`ndi mba carru nañajun xuajiò, nìgu nà xabo ñajun Ministerio público, nithe Inés xkhani naguma guinà guachu.
Xuguin xo nafruigo gakhe ines nimà ambio sethi xthilo. nà xuajen khuba nixthà mbo angú me’phaa nuthe , ndibà nà Ministerio publico nathi ngo Me’phaa. Ansdo nimanbayu mbo ñajun nà OPIM nimbayin wakhani wà, xabaoñajun nithan mañana mba xabiya makhun magakhun ndi nathe ndinaruguà, thando ines ndi mayaxu mba xabiya nthan: ¿ndikhà siyaà ndi maya’ma mba xabiya, rakha xabiya naguguan rà? Nikha na gu`wa thana nayaxu mba agu mbo nani thana, ndawuà nàsimà khuba nà xuajiun, mbayun ngun nafruigu ndiya manbanu xkhundu ni nini, siguro mba’aa naguma ndi siguina xo nafruigo ndaya maguido numu xthango drigò.
Mbo mà gakhiì naguinu Ines ndo nafruigò manbanu ngà ndi gido nini xabuñajun khanikin mà mbo nathañajun guañu magun khuñun numù. Nine mbo nà Minesterio Publico manga nàthiga khayun iyè ndi nasgamà ndi naxtugua mbi’i ndi naguinu siguina. Inés nithun manga ndi mba’a eñun nuthu nà fuithan ndi manduwaà maxthutan weñun ndi nathin. Ndi nando mànda ‘a bukhàà ndrigo mixi. Mba’a gueñu sigu nangruigo ansdo nà xuajiun nkhathà na guwa ñajun mando manbanu xkundu, mba’a weñu nuthu ndi thaà ndrigui miñà xo gimaà nà gu’wa ñajun.
Xò manga ines, ambiò gamín abogados ndrigo nine miñin y xuguen mbo nambayi, nàgun gañamà nà go’wo y ansdo nà go’wo nigun guacho guthan ndi ganiñun xkhundo ndi guidò. Naruguà dxajù nafuixnà mà numù xkundu, Fortunato nà khixna enì xabu xuajiun nanguà endù mankruigun khaya xkhundu ndi guidò agù nikhiì eni. Inés gamà Fortunato nitheminaà ndi marawuin ijiun nigùn khudin singuaà`, mbo guini nikha ganiì`ga’mà singuaà xo mbo makhin nigun mbrikha na xuaje khayò Guerrero. xuguen ndi nine gamiñùn xabuñajun nà Comision Interamericana de Derechos Humanos nixna ahuùn makhanù ndi maxthañaun. Mbo ewuin gu’ju etsun nuthe rakathà nimiñùn sigu rukhue, ndo nikha gaà`kruigaà Inés ninè gakhin mà nine guacho nà ruthù manguera mangà rutrigaà xuguen ndi nudù xo mamiñù ndi numù agù nikhi Inés. `
La lucha de Inés por sus derechos
Inés nithu xkhani nithe minà gamà psicóloga mbo nañajun nà tlachinollan nimbayù xo xamiñù. Nithè xkhani nithùn “xamiñà gàsngaña xtayà minà” xukuè mà nasngañù ndikhà ndì ikhùn nirùgùn guacho, nasngañù khañùn mbo nà ministerio público nanguà ninimbò ndiyò semiùn, nasngañù kañùn manga xukhue mà eñùn ewuin gu’ju ranù, nithùn manga nimiñùn gaguinù ijin xò naguinù ikhàa, rukhuè ndayà siakhè mbanù xkundù para ikhaà xo gami anguì.
Mayo de 2004, Inés ninbayù OPIM, tlachinollan ewa’a organización civil (SEJIL) nigun khuñùn numù nà Comisión Interamericana de Derechos Humanos, nithè ikhà ndì gu’wa ñajun mixi, guidò ankhùn xuguen ndì thuni makhuì, xtangò ndrigo xò maxtiawuan manbà, ndi mìiñaà mamgruigò, miñà nga’ga khayò numù, xò gamakhuì, xò maxthiawun anguian, gàmakhù nà gu`wa manga xkhanìi ndi maxthiañawun, xò mà nathì nà xthango Convencion Belem do parà imbò manga convención interamaericana para prevenir y sancionar la tortura . sigù 2006, nà gruigù mbò Comisión magà khayò numù , nine sigù 2008 ninaxi mbà mbò iye xthango ndì xabuñajun mixi manìnùmaà. Ninùngò atsù ngù nthè ndi guimà magà khayò mbò nà Corte Interamericana.
Ines nikhà xuajen Washington DC gamì xabo mbo nagùn kuñùn numùn mbò nañajù nà Tlachinollan, nàrama’an akhiun ndì sigùrù mà gùwuàn ansdo khàgù xthin ndi khithà ikhaà mà nì. Lomà ndì semaà mà esque nane xduwaà “! ndì nda’a gùmà ¡”. Nathàngà nathi mbù, Ines xò naguinù nà Washington ngàkhè nigumaà ninè mbù nuthañajun guacho nà mixì. Ansdò ndawuà nthàn inù ndi nanì nduwà xò naguinù.
Xueguin xò nàfruigò ines ningu nikhanà ninembanù xo ndi nagumà. 30 ndi ñajù ngùn agosto sigù 2010. Nà Corte nitheè ndi akhùn xabuñajùn mixì. Amà sigù ndawuà , 2012 xabuñajun mixì nithè ndì guidò akhùn xò numù Inés. Nithùn ikhà ndò naganù sentencia ninè simaà wà, “nànguà edxun akhiùn “. Nithè “ndayò ndì nidxawuìn xuguè ndì nithà”.
“Sityò maguìnù ndìmbaà xò niguì ikhùn”
Xò ndì ningò Inés ndì nigànù nà Corte nifuathàn xabuñajun mbù mixì, ndì manbayù xuguen manì mbà gu’wa nà màxthanbañùn gu’ju mbò nagùmà seguinì. xuguen xò ikhaà gìmà makùwà gu’ju nùthè ngà me’pha , xò nimbà agù xagumà guinà mà smañù gathì xtilò. Ndò nikhàyò nà go’wo ines gami anguì nakhì 2022, xikhò nikhanà siguì xò maxthanbayì, xabuñajun mixì tsexnà ndibà ndi aùn ikhin, ansdo mbò nuthu’un (centro derechos humanos de la montaña tlachinollan, 2020). Nithè Inés ndi “ndayò mà maniñu nunkhàn xanì mbanu xabauñajun mixì, xò mà numù ikhùn o ewuìn gu’ju”. Nithun.
Ndò nikhà gayò Inés gamì gu’ju etsun nà sùwuin, naguthùn autobús xuajen mixì mbà 9 horas ninè ansdo nikhanù nà xuajiun. nikùa mba khambà mba’à, ndawuà nikuà mà khambà siguì, nanongò ndiyò xuajen sikhin, mikhà krigà xuajen. Ndiyò ndò nithò’o xò niganà nà ndiñun xabu khùdà àwuàn nàñawuàn xuajiun. Suwuìn xuajen mbà’a. mbò guidò numù nuthàñajùn xabù khùba ndawuìn partido político, gidù mbù siakhe akhiun , xabu mbò ku’wà ikhi nduyà xkani muñàwuminà khanikhìn. Xò rigà xkundù xabù xkawuen xò xabì gobierno manga.
Ndò nikhàthà nà autobús guijì agu nikì ines gama Alberta mandrigiun, nikhà gamì nà centro comunitario. Mbà xkruguà awua’àn. Mbo gu’wà mu’mù nuxì. nijiù guì nà mnù ijin mbò naguathà kùbà. Gidò mbà rexò na mutsìn, nakhùn xkhanìn krigaà khùbà nàgànù ngùn, rd+ò xiguì ngì “gu’wa kù’mà” ikhì nambañù gu’ju ines gami mbò nañajun ikhì nambañùn bò naguinù siguinà.
Nà aùn gu’wà giudò rixò mixà, khidù xaxtù nakhùn ndi manì riyù. Trigà go`wò nà kùwuìn mbò nunimbanì xkundù, gì manga kra’à numbañun nàkhù nimiò, xthà mbò naxnà thanà , xo agù mbu nagruiguin guìnì. Xo mà gidò go’wo agu nikì ines. Rigà nà nuxnù taller nguanì mbò naguathà kubà. Xuguen regì nandriguin gamà angùn. Xò nithùn Inés tsiyò ndiba’à maguinù xò naguinù ikhùn. Xò mikhà gidò numù xuguen gu’ju muthè ndì naguinù siguina gimà mifathùn gama angùn gamà gamakhù.
Ines nayàxù xkani niñajun gu’ju profesionistas, xò atmì mbò nañajun ikhìn guàxè, nayaxù Mangà guanìn gu’ju etsun. “guju mbiguì nuxnù siakhe “nithùn kùwuin màjuìn gu’ju etsun, nimbayìi Inés xò ndiyà manbanù xkhunù ndì naguidò. Gu’ju mbiguì naguwuaàn ewuaà`xuajen thikuin mbò nagwuà ewà xuajin, nanguà ninì ga’maà xò nbà psicóloga o xò abogada. Guadaà mbaà siakhè mumbañun gu’ju mbò nagùwàn ga’ndan peñùn maxtanbañuùn, mangà nuthù muwù maà ngù.
Ndiyò ndò nanguwùn garaxè ndiyùn akhuìn xabañajun mbo nañawuà nà rixò xkruguà, ndiñùn nungùn guacho na minguì gì gu’wa ku’mà naningù naraxè ndi numù nitfathùn ndì “duyà mbà xabù mbò nàtigà”, suwùin khanì rigà gàkhè xkhundù gamìn xabo mbò xkawuè akhiun, khanì rigà xkhundùn xuajen mixì mà numù droga. Nathi Inés nandà mà ndì guinù xò xuguè, nathì ndì namiñù ndiñajùn gunì xò nambañùn go’jo mbuyaà xthangò drindgùn. Khanì xò nuthaà ndi mamiñù.
Xò ines gàmì gu’ju etsun, ndì nibathò centro comunitario ngù septiembre 2021, rakhù naguidù riguè para ikhin, mà xò narigigà nakhì wuayù nanungù mà 20 sigù nditù mbayù gueñù xabañajun mixì ninimbanù xò nifuathà nà corte interamericana. Rakhà mbò muni gu’wa gimà muninumà xuguen ndì eyò, munimù mbò nañajùn, naraxù gu’ju mò ndì nànì kienjùn nà xabuñajùn, mbò naramanga edxun.
Ndì nakùn xò ndì ndawuin ijin nà imbò ridò gu’wa gàmà ekhùn, nà setencia nathè ndi centro comunitario makhanù ndì mapisù ijin, xò nà mùnù. Ndì nùmù ijin kùba nàgùmì gini gueñun na gu’wun xabo guada bukaà, Noemí guaxiò Inés nithùn mathañun xabù kùbà ngu’un nduya gu’wa nà makùwa ijiun, ikhin nunè ñajù nune miñà ndi napitsù, nune kawuì nà gu’wa, xò mandò muxnù munigamà secundaria, ijin nagùwaàn tsingua na xuajion, nàgùmà guìnì na gu’wa nàkuwà.
Guidù numù ndi mamathò gu’wa mangò maptsù mijià mikhà gùmà makuwuin sìmà ijin, xò gudù nùmu maxtanbañùn guanì ijin mbò kuwà kubà para agù nikhì Inés.
Nithà minà gàmì mbò tlachinollan, nikro’o xò sentencia ndrigò Inés, nigixì numù gu’ju nà Guerrero. nathì sentecia mixì gimà maxthanbañù gu’ju mbò naxtaruguin , xo kayò xabuñajun ndì nà mixì, xò mangà ministerio publico ndrigò suwuìn, gìmà makànù xuguin ndì mañajun gamà, gìmà manga mithamu’un xabo mbò niñajun mandò mà`driguin miñà (centro de derechos humanos de la montaña tlachinollan,2019).
Xò ninimà Hernández Castillo”xò ndì nduyà mbà edxu nuthi xuguen din naguinu gu’ju khubà nànbaximinà naxurìgà nà inù ewuin xabo mbò naguwuàn brikhà. Mà numù angú xò naxurigà, ikhà nàruguin mà xuñiun nduya xò munimiñun. Ikha numù xò naginù Inés Fernández” (Hernández Castillo2019, 640). Tsì nakhùn xkhanì Inés nambañù ewuin gu’ju xuajiun. Ikhà gàkhì ningò nadxawua minà xò maxtanbañù xthangò ndrigùn gu`ju nà xuajen ngakhè. Ndò naraxù mà ndì nayaxe minà mbà ndì nathi mu`ù ewuin gu’ju, niriñà; “xò ndì nathà xugùè yanunimbù “ xò xuguè nduyaà makuì mbaà, niguidò siakhè nithì xò nanguà ninè ewuin, khumù nuyaxì mbà ewuin gu’ju nduyà gidò mbò siakhè nangùaà niniñù nimbà manì xò ndi naguinù.
Khanì gruigò: “ndìbà xò nà ndayà mambañù xò enì ines”
Midxa mbà a las 8, nikhà gañù mbà carro ndrigò mbà abogado tlachinolla, nigùn khidxù carru gamì profesionista, rexà nikhà Inés, Alberta ewuin mà gu’ju etsun nikhuà kùbà singùà nà suwuin, nìguàthà imbò agò kubà nikuànù mbà xuajen sigui mikhà, ndò nikhuànù gidù niwuà ajuwàn. Nithùn abogado xabò ñajùn tungà natru’un magùwaàn xabò xuajion. nakhì mbàpà ndawuin xabò mañù naguidù naguwaàn, xò mà guanì naguidù nàxumàminà nà guatsàn, krigaà mbà rexò xò xtuguà guidò inà nindò naxnà mitsàn mixà tsexnu akhaà . imbaà brumaà naguidù nadrigaà xileè nàmàgiwìn tayù maà nandrguin naà xileè.
Xò maà gu’jù tsì xbekhà wuajì natriguin mambà. xabekhà nàtriguìn niñun xtiyù xò mà gu’jù ibò niñùn. Gu’jù ku’un xtiñun khixmì xpibìn xuguen ku’un mbò inì xti’ìn nugeè andù mbayìn nà agò ragomiùn ndì mbijù, mambà tsà egui maxtikhu ini colò. Wuìi triguìn.
Ndawùa nathùxùn ntugaà naraxàn xò guinì xtilò mandò madxù ikhùn gamù abogado, ndawuà nithàn me’phaà Inés, nathùxùn maguìjì mathì guìnì ndiyaà xù ndawuaà ethì, mbaà agù maàbà ngò, sengò gayò ndì ethì thikuaà nathhì xtilò nayaxù ndi ethùn xabù, mbà profesionista nagi’ì niyù nithùn ndi ethì Inés nathùn gu’jù ndì nagànù sentencia ndrigò corte interamericana mà numù centro comunitario. nathùn ndì mandò magùn naà gùyaxì nàgì , ikhì madriguin mà angú xò nuthen me’phaà , naàkro’ò ndì singuaà maguwaàn suwuìn, ndayò mangà ndì ndaà mbukhaà; ikhaà ngò naniñù numero ndì teléfono ndrigò mandò mutra’aà maà natsìmù nguyaxì nà xuajen.
Mambà mbù profesionista ninòngò gathì ndiyajun enì manbà nà inù xugueèn xabù, kùdà iyeè ndi kinì mà ña’ùn (xukuè mandò mbuyà gu’jù mbò tsamañù guraxnù iyè). Nà nutheè ndì mbò magawuà xò magawuin akhian, mba’à ènì ndì xò mathìgìnì xò siguinà nìfuathùn xò xthangò ndrigù. Rigà xtangò rakhà nandò gathè màgùmà gìnà mbawuìn, xò ninè ines mbayù sigù.
Xò nakhà rì nòngò midxà ines gamì equipo ndrigò nambù ninè cuentù , nixnaxì iyè nakà siguì xtangò ndrigù xò numero ndrngù , nimbaà ndawuaà tsà naraxè , nthùn abogada gu’jù kubà namiñù gùràxè nà inù xabù . mbà agù etsun “ndìbà xò nà ndayà mambañù xò enì ines”.
Imbò mbì’ì mdxà naraxù Inés mà naàdxù akhiun ndì ñàjùn ndì ninè gamì xabù nà nìkhùà. “ ndayò màgà gañùn mà èwùìn gu’jù “. Nìthùn.